S t r o n a T e o r i a i p r a k t y k a w y c h o w a n i a w p e r s p e k t y w i e h i s t o r y c z n e j – k o l o k w i u m

Przedstawiciele greckiej myśli pedagogicznej.
Platon
 Dzieła: „Prawa”; „Dialogi”, „Biesiada”, „Obrona Sokratesa”, „Państwo”
 Twórca Akademii – szkoły filozoficznej (387r. pne. do 529r.) (wspólnota badaczy, bractwo religijne). W jej programie znalazły się między innymi: filozofia, matematyka, polityka, etyka, metafizyka, przyrodoznastwo.
Twórca państwa idealnego (teoria zawarta w „Państwie”:
 zakłada istnienie społeczeństwa stabilnego, silnego i trwałego (spełnione warunki: brak konfliktów, ścisłe określenie roli każdego obywatela, harmonia wewnętrzna jednostek)
 członków państwa dzieli pod względem rodzaju duszy i wyznacza im określone zadania i prawa społeczne,
 instytucje państwowe zajmują się wychowaniem dzieci wolnych obywateli – zrywa więzi dziecka z rodziną,
 poruszył zagadnienie higieny, pielęgnacji i odżywiania kobiety ciężarnej,
 szczególnie dużo uwagi poświęcił wychowaniu przedszkolnemu (3-6): dobór piastunek, wychowanie oparte na zabawie, wdrażanie do czekających dzieci przyszłych zadań, nauka obowiązujących zasad i reguł, kształtowanie charakterów, przyuczanie do karności
 Cel państwa – zasada dobra i sprawiedliwości. Przejmuje całkowitą opiekę nad dziećmi (dzieci są własnością państwa). Utrzymuje szkoły i nauczycieli. Czuwa nad przestrzeganiem norm i zwyczajów (zakaz posiadania własności prywatnej i rodziny przez dwie najwyższe warstwy.
PLATON:
1) Poglądy pedagogiczne:
o cel wychowania: król przywódca, który będzie posiadał wiedzę opartą na rozumie w celu osiągnięcia prawdy
o pojęcie prawdy: idea dobra i sprawiedliwości zdobyta dzięki poznaniu rozumowemu
o pajdeja: prawdziwa kultura, zaszczepiona dziecku poprzez wychowanie w zbiorowości
o zasady wychowania: określa państwo, czuwa nad wykonaniem rząd
o brak uwzględnienia jakichkolwiek indywidualnych potrzeb
2) Państwo utopijne:
o pomysł: Sparta (wychowanie państwowe i muzyczne), Ateny (harmonijny rozwój fizyczny i psychiczny, program kształcenia umysłu)
o trzy stany: RZĄDCY (brak rodziny i własności prywatnej, 30 lat nauki + 15 lat praktyki), STRAŻNICY (obrona państwa, troska o niepodległość), ŻYWICIELE (zapewnienie dóbr materialnych)
3) Dobór małżeństw: wymagany jest odpowiedni wiek:
o kobiety 20-40
o mężczyźni 30-50
4) Dostęp do kształcenia: dwie najwyższe warstwy, chłopcy i dziewczęta
5) Selekcja narodzin: dzieci chore, ułomne są uśmiercane, podobnie dzieci rodziców, którzy nie dostosowali się do wymagań wiekowych.
6) Dusza:
o rozumna (głowa)
o zmysłowa (powyżej przepony)
o pożądliwa (brzuch)
7) Teoria zapamiętywania: anamneza (uczenie polega na przypominaniu sobie pojęć, zjawisk)

Etapy kształcenia:
o NARODZINY:
 własność państwa
 wychowanie w domu dziecka
 matka przychodziła tylko na karmienie (za każdym razem inne dziecko, aby się nie przywiązywać)
 opieka nianiek
o Od 3 do 6 roku życia:
 chłopcy i dziewczęta razem
 stosowne gry i zabawy na świeżym powietrzu
 kształcenie i odkrywanie charakteru dziecka,
 gimnastyka (rozwijanie poczucia siły, smiałości, energii)
 taniec deklamacje, śpiewy
 nauka dyscypliny, zasad moralnych
 muzyka (prosta, rytmiczna)
 nacisk na: odpowiednie żywienie, higienę
o Od 7 do 10 roku życia:
 początek nauki szkolnej
 I trzy lata: czytanie, pisania, rachunki
 II trzy lata: wykształcenie literackie i muzyczne, matematyka, cenzura treści.
o 18-20 rok życia:
 Chłopcy: Efebia
 brak nauki umysłowej
 tylko wychowanie fizyczne
 brak tolerancji dla wrażliwości
 selekcja: bardzo zdolni uczniowie:1. Studia matematyki (10 lat) 2.Nauka filozofii (5 lat) 15 lat życia praktycznego ; 50 lat => sprawy państwowe
Arystoteles:
 dzieła: „Polityka”, „Etyka nikomachejska”, „Metafizyka”
 twórca liceum – szkoły filozoficznej – 355 r. pne, szkoły perypatetyckiej,
Poglądy pedagogiczne:
 jego zdaniem każdy człowiek posiada trzy rodzaje duszy, którym przyporządkowywał trzy rodzaje wychowania: roślinna – fizyczne, zmysłowa – moralne, rozumna – intelektualne,
 obalał tezę Platona o istnieniu dwóch światów
 wysuwał hasła związane z eugeniką – dobór pary małżeńskiej, fizycznej i moralnej kondycji małżonków,
 w jego teorii rodzice powinni brać aktywny udział w wychowaniu dziecka do 7 roku życia, po tym okresie opiekę i nadzór nad wychowaniem roztaczało państwo
 w wychowaniu fizycznym przywiązywał wagę do odpowiedniego odżywiania, ruchu i hartowania ciała, był zdania, że ma to wpływ na kształcenie rozumu
 w wychowaniu moralnym stawiał nacisk na wyrobienie charakteru (trzy czynniki mające na to wpływ – natura, przyzwyczajenia, rozum), kształcenie popędów w określonym kierunku,
 w wychowaniu intelektualnym podejmował zagadnienie procesu uczenia: postrzeganie, zapamiętywanie, uogólnianie
 zalecał nauczanie dziecka dopiero od 7 roku życia
 program nauczania wzbogacał w rysunki , praktyczne dla późniejszej oceny sztuki i cenne ze względu na wyostrzenie oka


ARYSTOTELES:
1) Kształcenie: publiczne, państwowe, przymusowe
2) Selekcja narodzin: zwolennik aborcji.
3) Dobór małżeństw: odpowiedni wiek
 kobiety 18-50
 mężczyźni 37-50
4) Poglądy pedagogiczne:
 utrzymywanie szkół i nauczycieli
 kontrola treści nauczania
 cel wychowania: wolni Grecy, filar imperium Aleksandra Wielkiego
5) Dusza: trzy rodzaje
 roślinna (wychowanie fizyczne)
 zwierzęca (wychowanie moralne)
 myśląca (wychowanie intelektualne)
6) Teoria zapamiętywania:
 1. postrzeganie przez zmysły
 2. zapamiętywanie doznanych wrażeń
 3. uogólnianie i przyswajanie treści
7) Dostęp do kształcenia: każdy wolny obywatel, przeciwnik kształcenia kobiet
Etapy wychowania:
 0-7 roku życia: wychowanie w domu rodzinnym, nacisk na wychowanie fizyczne i moralne (odpowiednie odżywianie, hartowanie ciała, zabawy, wpajanie zasad dobrego postępowania – rozwijanie popędów, zapoznawanie z wierszykami, bajkami, słuchanie muzyki, ćwiczenia gimnastyczne); w 5 roku życia, przysłuchiwanie się nauce starszego rodzeństwa
 7-14 – kształcenie elementarne, muzyczne, nauka rysunku
 14-21 nacisk na ćwiczenia gimnastyczne
 po ukończeniu 21 roku życia – nauka matematyki, astronomii, literatury, poezji, retoryki, etyki, polityki
Przedstawiciele rzymskiej myśli pedagogicznej
Marek Fabiusz Kwintylian
 sławny nauczyciel wymowy w Rzymie, mówca sądowy
 autor dzieła „Kształcenie mówcy”
 mówca wg niego to człowiek:
 moralnie dobry
 posiadający zdolności oratorskie i nieskazitelny charakter
 doskonały obywatel i patriota
 wszechstronnie wykształcony, erudyta
 zasługujący na miano mędrca, filozofa
 Postulaty pedagogiczne:
 zakładał wyższość edukacji szkolnej nad domową,
 zalecał dobór osób uczestniczących w wychowaniu dziecka – np. niańki, pedagoga,
 pisał o świadomości pedagogicznej rodziców
 szczególną uwagę poświecił wykształceniu, doświadczeniu i kwalifikacjom nauczyciela, który miał być jak ojciec dla uczniów
 jego zdaniem bardziej stymulowała rozwój dziecka pochwała, negował kary fizyczne
 nauka miała sprawiać dziecku radość i satysfakcję, istotne była atmosfera i warunki, w jakich się uczyło i przyswajało materiał


 Postulaty dydaktyczne:
 zalecał, aby w pierwszych latach życia dziecka nauka była w formie zabawy,
 dostrzegał problem dojrzałości szkolnej
 podkreślał zdolności indywidualne uczniów i ich rozwój
 pisał o higienie i właściwej organizacji pracy, konieczne były przerwy w nauce
 doceniał zbawienne oddziaływanie pomocy dydaktycznych – tabliczki z rylcem do nauki pisania
 poruszył zagadnienie systematycznej nauki i wytężonej pracy
 aby przeciwdziałać znużeniu ucznia i ciągle pobudzać jego ciekawość radził różnorodność i przeplatanie treści
 postulował kształcenie pamięci, poruszył problem koncentracji uwagi
 dostosowywał metody nauczania do wieku i możliwości dziecka
MAREK FABIUSZ KWINTYLIAN:
1) „O wychowaniu mówcy”
 wskazówki wychowawcze, dydaktyczne i programowe
 cel: wykształcenie mówcy – mędrca, filozofa
 pierwsza teoria wychowania i kształcenia zawodowego
 tylko bogatsza młodzież, poziom średni i wyższy
 uogólnienie dotychczasowej wiedzy o wychowaniu
2) Cechy mówcy:
 najwyższe zalety moralne, wszechstronna wiedza
 znawca dorobku kulturalnego ludzkości, doświadczony działacz polityczny
 umiejętność czynnego występowania w życiu publicznym
3) Zalecenia:
 odpowiednie dobieranie nianiek i pedagogów
 troskliwa opieka jak najwcześniej
 wykluczenie przymusu
 nauka jak najbardziej zbliżona do zabawy
 nauka liter równocześnie z nauką pisania liter
 odpowiedni dobór treści
4) Zwolennik kształcenia publicznego:
 przebywanie w grupie
 lepsi nauczyciele
 dostęp do kształcenia
 ilość nauczycieli
 przeciwnik kar cielesnych
 wychowanie mos majorum
5) Szkoła domowa (elementarna)
6) Szkoła średnia (gramatyczna):
 gdy dziecko opanuje czytanie i pisanie
 kolejno gramatyka grecka i łacińska
 fundament, brama do nauki retoryki
 dwie części: (nauka ścisłej gramatyki) (lektura i interpretacja dzieł poetyckich)
7) Szkoła retoryczna (wyższa):
 ok 13-14 roku życia
 specjalistyczna, odpowiedni dobór retora
 Program: 1. Ćwiczenia w pisaniu i ustnym przygotowywaniu przemówień 2. Studiowanie autorów – prozaików, krytyczna interpretacja ich tekstów 3. Nauczanie reguł o przepisów retorycznych


Przedstawiciele renesansowej myśli pedagogicznej.
Erazm z Rotterdamu
 Autor dzieł: „Pochwała głupoty”; „Podręcznik żołnierza Chrystusowego”; „O wczesnym rozpoczynaniu kształcenia chłopców”, „Rozmowy potoczne”,
 zagorzały orędownik pokoju
 był zwolennikiem liberalizmu w wychowaniu
 twórca etyki religijnej, :kodeksu obyczajowego, zawierającego podstawowe zasady zachowania
 poglądy pedagogiczne:
 postulował odnowę życia, zerwanie z przeżytkami i dziedzictwem średniowiecznym, wyzwolenie od scholastyki, doceniał człowieczeństwo (dlatego zalecał szacunek dla każdej ludzkiej istoty)
 zwolennik demokratyzacji oświaty, pragnął umożliwić każdemu dziecku zdobycie wykształcenia
 szczególnie często nawiązywał do poglądów Arystotelesa, podobnie jak ten filozof twierdził, że wychowanie zależne jest od trzech czynników: natury, ćwiczeń, praktyki
 postulował, aby dbać o kondycję fizyczną i psychiczną dziecka jeszcze przed jego narodzinami – higiena, odżywianie i właściwy tryb życia rodziców (ich edukacja)
 wielokrotnie opowiadał się za edukacją domową, indywidualną, pod okiem starannie wykształconego anuczyciela
 wierzył w dobroczynne działanie wychowania: wychowując młodzież – wychowujemy przyszłe społeczeństwo,
 szczególną uwagę przywiązywał do wychowania małych dzieci, podkreślał jego łagodny i swobodny charakter, podkreślał wpływ na dorosłe życie, „człowiek nie rodzi się człowiekiem, lecz dopiero się nim staje”
 jego zdaniem edukacja powinna być atrakcyjna dla uczniów i sprawiać im radość
 głęboko wierzył w niezawodność edukacji
 zalecał wychowanie kobiet, podkreślał przygotowanie ich do czekających ich zadań (żona, matka), proponował szeroki program, studia klasyczne oraz naukę zawodu
ERAZM Z ROTTERDAMU:
 najlepszy wiek na rozpoczęcie nauki (jak najwcześniej), indywidualne tempo każdego dziecka, bez ponaglania, stopniowy proces
 wyższość człowieka nad zwierzęciem
 wychowanie domowe
 należy być miłym i serdecznym dla dziecka
 metoda nauczania: metoda poglądowości (nauka przez ogląd, zawsze można pokazać, jeśli nie na żywo to np. na rycinie; najlepiej jednak na żywo)
 nauczyciel: cierpliwy, wyrozumiały, ma umilać naukę, wykształcony, wysokie kwalifikacje, moralny, nie stosujący kar cielesnych, potrafiący nawiązać kontakt z rodzicami, elastyczny, uczeń traktowany podmiotowo
 tylko mężczyźni, niezbyt młody i niezbyt stary, nie szczędzić pieniędzy na edukację
 hospitacje (kontrola nauczyciela, aby nie popadł w rutynę)
 talent pedagogiczny (musi umieć uczyć)


Jan Ludwik Vives
 autor dzieł: „O podawaniu umiejętności”, „O wychowaniu niewiasty chrześcijanki”, „O naukach”
 humanista-filozof
 zwolennik pokoju na świecie
 wiele wzorów czerpał od twórców starożytnych: Arystoteles, Kwintylian
 Podejmował problem świadomości pedagogicznej rodziców oraz podkreślał ich aktywny udział w wychowaniu dziecka, potępiał zmuszanie dziecka do nauki,
 jaki jeden z pierwszych myślicieli zauważył znaczenie dobrej lokalizacji szkoły
 postulował współdziałanie rodziny i szkoły, szczególnie ważne w pierwszych latach nauki
 stworzył obszerną charakterystykę nauczyciela, którego praca nie miała ograniczać się jedynie do nauczania, ale również do kierowania uczniem, pomocy mu w podejmowaniu trudnych decyzji, doradztwa w sprawach nauki, zawodu i życia, nauczyciel miał być przewodnikiem ucznia, wnikliwym obserwatorem, uważnym słuchaczem i niewątpliwie doskonale przygotowanym pedagogiem, stawiającym na pierwszym miejscu rozwój ucznia, podjął zagadnienie konferencji i rad szkolnych dla nauczycieli,
 podkreślał znajomość psychologii przez nauczycieli: potrzebna w kształceniu pamięci, rozpoznawaniu i rozwijaniu uzdolnień, dokonywaniu oceny jego osiągnięć
 jego zdaniem dzieci powinny być objęte obowiązkiem szkolnym od 7 do 15 roku życia
 proponował edukacje ustawiczną, zgodną z hasłami humanizmu, nawiązującą do poszukiwania wiedzy,
 był zwolennikiem metod praktycznych w nauczaniu, opartych na obserwacji, doświadczeniu, eksperymentach, zerwał z poglądem, że przedmiot nauczania determinuje metodę nauczania, negował bierność w nauczaniu,
 w edukacji szkolnej podkreślał związek z życiem, otoczeniem pozaszkolnym
 podejmował problem kształcenia kobiet, w ich programie zalecał skupienie się na dziedzinie etyki, moralności i religii, postulował naukę szycia, gotowania, zasad savoir vivru, w wychowaniu radził zachowanie skromności w jedzeniu, piciu, ubiorze, zachowaniu, zalecał życie cnotliwe
 omówił zagadnienie pracy uczonych (Zwierciadło prawego uczonego), podkreślał znaczenie właściwej organizacji pracy
 najpierw nauki formalne (gramatyka, retoryka, logika) później nauki rzeczowe (polityka, matematyka, w miarę możliwości nauki rolnicze, architektura, żeglarstwo, bez astrologii – zbiór zabobonów)


Szymon Marycjusz
 autor dzieła: „O szkołach czyli akademiach, ksiąg dwoje”
 doskonały profesor akademicki
 rzecznik reform akademickich
 Poglądy pedagogiczne:
 krytykował organizację, program oraz metody nauczania i kadrę pedagogiczną Uniwersytetu Krakowskiego
 zalecał odnowę szkoły
 jego zdaniem odpowiednio zorganizowane wychowanie jest fundamentem państwa
 swoją teorię wychowania wzorował na Arystotelesie
 radził, aby zapewnić równy dostęp do szkół dla wszystkich niezależnie od pochodzenia społecznego, nie poruszał kształcenia kobiet
 program nauczania opierał na cyklu siedmiu sztuk wyzwolonych, a w szczególności na trivium
 podkreślał różnice w indywidualnych uzdolnieniach młodzieży
 wymagał od nauczyciela doskonałego przygotowania, znajomości metodyki nauczania oraz wielu zalet moralnych i intelektualnych,
 Akademia – studia na niej miały kształcić w wybranej dziecinie wiedzy:
 zalecał selekcję do zawodu nauczyciela
 postulował, aby profesor posiadał odpowiednie kwalifikacje, doświadczenie oraz doskonałą wiedzę, nie tylko w wybranej dziecinie, aby opierał pracę na własnych badaniach, wymagał aby jego najważniejszą cechą były zdolności pedagogiczne, szczególnie cenił jego kwalifikacje moralne, poszanowanie godności swego zawodu, odpowiedzialność w pełnieniu obowiązków, w zamian za te zalety proponował aby osoby z tej grupy zawodowej były właściwie nagradzane
 podkreślał ścisły związek studentów i profesorów, twierdził, że studenci powinni rozsądnie wybierać kierunek własnych studiów, odpowiedzialnie przygotowywać się na wykłady i ćwiczenia, być systematyczni w nauce, a przede wszystkim okazywać zapał w zdobywaniu wiedzy


Andrzej Frycz Modrzewski
 autor dzieł: „O poprawie Rzeczypospolitej”, „Mowy o karze za mężobójstwo”,
 reformator kościoła, był za unarodowieniem – wprowadzeniem języka polskiego, demokratycznymi wyborami dostojników duchownych, wprowadzeniem komunii, zniesieniem celibatu, demokratyczne wybory papieża,
 reformator prawa: był za ustanowieniem Sądy Najwyższego, sprawiedliwymi prawami, obowiązującymi wszystkie stany, zniesienie przywileju krakowskiego, wybór sędziów, o odpowiednich kwalifikacjach
 zwolennik pokoju: zalecał, aby dołożyć starań o utrzymanie pokoju, występował przeciwko wojnie, zalecał taktykę obronną i wojenną,
 Poglądy pedagogiczne:
 wychodził z postulatem, że zdaniem państwa było zapewnienie opieki i szczęśliwego życia wszystkim obywatelom
 zalecał wybór króla drogą elekcji, miał być reprezentantem wszystkich stanów, król miał wprowadzić równość między poddanymi
 twierdził, że powinien otoczyć szczególną opieką ludzi potrzebujących, ustanawiając urząd dozorców,
 postulował właściwą organizację szkoły
 szczególną role w wychowaniu wyznaczał rodzicom, przewodnikom w tym procesie, obserwatorom, ale także cenzorom
 przestrzegał przed zaniedbywaniem rozwoju dziecka w pierwszych latach życia, uświadamiał w tym celu rodziców
 w wychowaniu fizycznym radził umiarkowanie jedzenie, picie, znoszenie niewygód, ćwiczenia oraz dbałość o podnoszenie sprawności fizycznej
 w wychowaniu moralnym podkreślał religię, naukę katechizmu i wpajanie miłości do Boga, zalecał naukę właściwej postawy moralno-etycznej, szacunku do starszych, obowiązku pracy
 podobnie jak twórcy starożytni doceniał zdolności dziecka, ale uświadamiał, że bez wysiłku i zaangażowania ucznia, nie uczynią do doskonałym
 w wychowaniu intelektualnym zwracał uwagę na świadomość pedagogiczną rodziców, ich aktywny udział w wychowaniu, od rodziców wymagał diagnozy o zdolnościach dziecka
 kościół miał wspomagać finansowo szkoły
 szkoła oparta na programie trivium, programie klasycznym opartym na języka, pięknej wymowie
 wewnętrzne życie szkoły oparte na idei samorządności
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI :
 „O poprawie rzeczypospolitej” : I wydanie (niepełne, brak O szkole i O kościele): 1551 rok, II wydanie pełne 1554 Bazylea, Księgi: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kościele, O szkole.
 REFORMA OBYCZAJÓW:
 przeciwnik przepychu
 nadzór nad dworami
 wychowanie moralne i religijne
 REFORMA PRAWA:
 ustanowienie sądu najwyższego, skład: reprezentanci wszystkich stanów, utrzymywani z podatków, wybór sędziów o odpowiednich kwalifikacjach
 sprawiedliwe prawa dla wszystkich stanów
 zniesienie przywileju krakowskiego
 opieka społeczna dla starszych
 podatek zależny od dochodów


 REFORMA WOJENNA:
 zwolennik pokoju
 wprowadzenie wojen: sprawiedliwych (obrona państwa), niesprawiedliwych (dla zysku)
 armia utrzymywana ze skarbu państwa, a ten z podatków
 właściwa organizacja armii
 przyjazne stosunki z sąsiadami, współpraca, dyplomacja,
 zwolennik awansu społecznego
 REFORMA KOŚCIOŁA:
 zniesienie celibatu
 demokratyczne wybory dostojników duchownych
 wprowadzenie komunii
 demokratyczne wybory papieża
 unarodowienie, wprowadzenie języka polskiego
 REFORMA SZKOŁY:
 powrót do dawnych dobrych obyczajów
 odnowa wizerunku szkoły
 nauczyciel: zwolniony z podatków i służby wojskowej, wysokie wynagrodzenie (aby nie pobierać od uczniów), kryterium: zdolności
 właściwa organizacja szkoły
 wspomagana finansowo przez kościół
 program oparty na trivium


Przedstawiciel oświeceniowej myśli pedagogicznej
Jan Jakub Rousseau
 autor dzieł: „Emil, czyli o wychowaniu”, „Uwagi i rządzie polskim”, „Umowa społeczna”, „Nowa Heloiza”
 przedstawiciel naturalizmu
 filozofia:
 zakładał umowę społeczną, dzięki której doszło do powstawnia państwa,
 dzięki umowie człowiek staje się obywatelem
 zwolennik suwerennych rządów
 człowiek jest z natury dobry
 kultura i cywilizacja nie wiodą do postępu, ale hamują naturalny rozwój człowieka
 propaguje stworzenie takiej cywilizacji, która będzie zgodna z naturalnym
 Poglądy pedagogiczne:
 dostęp do kształcenia mają jedynie warstwy bogate
 zwolennik kształcenia kobiet i mężczyzn, zgodnie z predyspozycjami płci,
 nie poruszył zagadnienia kształcenia warstw niższych
 podzielił wychowanie dziecka na 4 okresy: niemowlęctwo – kształcenie fizyczne – do mówienia (2 rok życia), dzieciństwo – kształcenie zmysłów – do 12 roku życia, chłopięctwo – kształcenie ducha – do 15 roku życia, młodzieńczość – kształcenie serca i rozumu – do 20 roku życia.
 zalecał dziecka karmienie piersią, swobodę ruchów, zdrowy tryb życia, hartowanie ciała, naturalne zabawki i pomoce dydaktyczne,
 negował podręczniki szkolne, dozwalał na lekturę Robinsona Crusoe
 postulował metody badawcze w edukacji oparte na obserwacji, uczeń sam mógł wykonać pomoce jak mapy, przyrządy do nauki fizyki
 wprowadził pojęcia: kara naturalna, wychowanie negatywne, wychowanie pozytywne,
 pragnął, aby uczeń sam dochodził do wiedzy, nauczyciel miał pobudzać ciekawość ucznia
 nauczyciel – wychowawca: jest stałym towarzyszem Emila, świadkiem jego samowychowania, początkowo biernym, nie udziela nakazów i zakazów, o niczym nie informuje, gdy nie jest pytany, a sam pyta w miarę konieczności, czuwa nad wolnością dziecka, nigdy go nie ogranicza, pomiędzy 16 a 20 rokiem życia staje się bardziej aktywniejszy, daje więcej rad i pouczeń, wprowadza ucznia w świat, staje się doradcą, powiernikiem tajemnic
 w wychowaniu kobiety – postulował kształcenie zgodne z jej przyszłymi zadaniami, powinna być dobrą żoną i matką, zalecał więc aby przyswoiła religię, etykę (ma być uległa mężowi), radził również aby kształciła się w muzyce, miała wpojony smak estetyczny, doskonale orientowała się w zasadach savoir vivru, ale też umiała gotować, szyć oraz zajmować się domem.