Wykład 2 - 26.02.2015

Środowisko wychowawcze i jego podstawowe komponenty

Helena Radlińska podkreślała, że pedagogika społeczna interesuje się wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w „imię ideału”.
Autorka rozgranicza pojęcia: środowisko i otoczenie. Przez środowisko życia rozumie zespół warunków wśród w których bytuje jednostka i czynników przekształcających jej osobowość oddziałujących stale lub przez dłuższy czas. Wg tej koncepcji środowisko jest względnie stałe podczas gdy otoczenie ulega zmianie, jest bardziej dynamiczne.

Ryszard Wroczyński zauważa, że przy definiowaniu środowiska należy przyjąć nie trwałość jego składników, ale ich realne oddziaływanie. Uważa bowiem, iż nie wszystkie składniki środowiska oddziałują na nas w sposób jednakowy. Wpływ ich zależy od wielu czynników: charakteru i rodzaju tych składników, stopnia ich znaczenia dla życia jednostki oraz struktury psychofizyczne jednostki. Siła oddziaływania poszczególnych składników środowiska nie zależy od tego czy kontakty z nim są trwałe czy przelotne. Przelotna czy jednorazowa styczność z określonymi osobami lub sytuacjami może wywrzeć wpływ na życie jednostki znaczenie większy niż trwałe kontakty społeczne i ten wpływ może być decydujący o kierunku i tempie rozwoju człowieka.
Środowisko zatem to składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje psychiczne.
Otoczenie jest pojęciem szerszym i oznacza całą zewnętrzną strukturę niezależnie od tego czy jest ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.

Aleksander Kamiński rozwija i dopełnia przytoczoną definicję Wroczyńskiego. Środowiskiem życia nazywa te elementy otaczające struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez dłuższy czas, albo krótko lecz ze znaczną siłą jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet.
W ujęciu bardziej szczegółowym środowisko wychowawcze wg Kamińskiego jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym, tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze, pobudzające (zachęcające) jednostki i grupy dzieci, młodzieży oraz dorosłych do przyswajania wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych odpowiadających ideałowi wychowawczemu społeczeństwa.

Na gruncie pedagogiki społecznej podjęto w ostatnich latach próbę reinterpretacji pojęcia środowiska wychowawczego uwzględniającego zmiany społeczne i cywilizacyjne.

Nowe cechy współczesnego środowiska wychowawczego są następujące:
1. Nakładanie się przy rozpatrywaniu wpływu wychowawczego i struktury środowiska zestawu czynników i charakterze globalnym i lokalnym.
2. Wielowymiarowość środowiska przejawiająca się przede wszystkim w tym, że jest ona jednocześnie źródłem, terenem i celem edukacji.
3. Eksponowanie warstwy aksjologicznej ujawniającej się przede wszystkim w wizji „nowego człowieka”, którego cechuje: odpowiedzialność, świadomość swych możliwości i ograniczeń, pragmatyzm i tolerancyjność wobec obcych i innych, postawa aktywna i twórcza w realizowaniu idei demokratycznych.
4. Traktowanie sił ludzkich jako fundamentalnego ogniwa środowiska które współtworzą środowisko wychowawcze, przebudowywują je tworząc tym samym bardziej optymalne warunki rozwoju.
5. Uznawanie polityki i prawa jako istotnych elementów środowiska wychowawczego.
6. Wspólnotowy charakter środowiska wynikający z wyznawania przez określone grupy społeczne i zbiorowości wspólnych wartości.
7. Personalizacja środowiska – wykraczanie poza klasyczne instytucje wychowawcze i opiekuńcze oraz zwracanie się ku środowisku „niewidzialnemu”.
8. Umiejscowienie w przestrzeni środowiskowej „przekazu pośredniego” czyli treści telewizji, filmów, internetu oraz wysokonakładowych magazynów, które kształtują świadomość medialną odbiorców niejednokrotnie zagrażająca procesowi wychowawczemu.
9. Nadanie szczególnej rangi relacjom międzyludzkimi w sferze informacyjnej i działaniowej.

Typologie środowiska wychowawczego
I. Helena Radlińska:
a) bezpośrednie i przestrzenne
b) obiektywne i subiektywne (obiektywne – to po co jednostka może sięgnąć np. ośrodki kultury, instytucje; subiektywne – to czego wpływ odczuwamy angażując się w jakąś działalność społeczną)
c) materialnie i niewidzialne (niewidzialne – tradycje, zwyczaje, obyczaje, idee)
II. Typologia Kretschmera
III. Typologia R. Wroczyńskiego:
a) środowisko naturalne (przyrodnicze)
b) środowisko społeczne
c) środowisko kulturalne
IV. Typologia ze względu na zasięg terytorialny: środowisko miejskie i wiejskie.

Środowisko naturalne, społeczne i kulturalne w ujęciu Wroczyńskiego
Środowisko naturalne czyli układ geograficzny, obejmuje ono te elementy naszego otoczenia, które są dziełem samej natury, których istnienie nie wymagało interwencji człowieka. Często określamy je mianem środowiska fizycznego. Środowisko naturalne to ziemia wraz z jej zasobami i ukształtowaniem powierzchni, klimat, flora i fauna.
Środowisko społeczne to ludzie i stosunki społeczne otaczające osobnika. Środowisko społeczne jest strukturą historycznie ukształtowaną i stanowi przedmiot analiz socjologicznych. Pedagogikę interesuje empiryczny obraz środowiska społecznego i z tego punktu widzenia wyróżnić możemy następujące elementy:
1. Rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia od których zależy częstotliwość i różnorodność kontaktów społecznych.
2. Struktura zawodowa ludności, świadcząca o ekonomicznym zróżnicowaniu a pośrednio o stylu życia i poziomie kulturalnym. Relacja poszczególnych grup wieku wskazująca na biologiczny dynamizm ludności.
3. Poziom i struktura wykształcenia ludności.
4. Stan życia organizacyjnego wyrażający się w liczbie i rodzajach zrzeszeń oraz intensywności ich funkcjonowania.
5. Poziom świadomości społecznej i formy zachowania.
6. Stan zdrowia ludności i higiena.
7. Dynamika ekonomicznych przeobrażeń.
8. Poziom integracji społecznej.

Środowisko kulturowe to oddziałujące na osobnika elementy dorobku historycznej działalności człowieka. Dorobek ten obejmuje wytwory działania lub sposoby ich przeżywania (reakcje). W pierwszym przypadku mówimy o dobrach kultury a w drugim o reakcjach człowieka na te dobra. Dobra kultury mogą mieć charakter materialny lub duchowy. Dobra kultury materialnej są to przedmioty materialne, określamy je często mianem cywilizacji. Dobra kultury duchowej są abstrakcyjne i obejmują poglądy człowieka, normy i zasady, religię, prawo, moralność itp.
Reakcja człowieka na dobra kultury – przeżywanie, może być różna i jest uzależniona od indywidualnej wrażliwości ale także stanowi rezultat historycznego rozwoju człowieka i jest miarą poziomu jego rozwoju.

Do empirycznych składników środowiska kulturowego możemy zaliczyć:
1. Wytwory kultury materialnej.
2. Wytwory kultury duchowej.
3. Placówki służące zaspokajaniu społecznych i kulturalnych potrzeb człowieka (kluby, teatry, galerie sztuki, muzea itp.)
4. Poziom i rodzaje potrzeb wyrażające się w udziale w życiu społecznym i kulturalnym (czytelnictwo, formy społecznych i towarzyskich kontaktów, udział w koncertach, przedstawieniach teatralnych itp.)
5. Stosunek do dóbr kulturalnych (zainteresowania i reakcje ludności).

*Udostępnianie kultury – tworzenie różnych ośrodków kultury.
*Upowszechnianie kultury – działalność edukacyjna.
*Kultura masowa
*Kultura reprezentacyjna
*Kultura ludowa