Wykład 2 - 05.03.2015

Czynniki warunkujące zdrowie (raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde 1974 – koncepcja „pól zdrowia”):
⋄ styl życia
⋄ środowisko
⋄ biologia człowieka
⋄ organizacja opieki medycznej

Model „pól zdrowia” wg ministra zdrowia Kanady M. Lalonde’a

Styl życia
Największy wpływ na zdrowie człowieka (jednostki) ma jego styl życia – sposób życia, czyli zespół codziennych zachowań, typowych reakcji i pewnych cech osobowości. W odniesieniu do zdrowia jest to zespół zachowań związanych ze zdrowiem (zdrowotnych).

Środowisko i biologia człowieka
Mniejszy wpływ na zdrowie ma środowisko (fizyczne i społeczne) oraz biologia człowieka (wiek, płeć, czynniki genetyczne, na które człowiek nie ma wpływu).

Organizacja opieki społecznej
W najmniejszym stopniu zdrowie człowieka zależy od funkcjonowania systemu opieki medycznej (ochrony zdrowia).

Koncepcja „pól zdrowia” wywarła wpływ na kształtowanie modelu społeczno-ekologicznego.
Rozpropagowanie hasła: twoje zdrowie w twoich rękach.

Czynniki społeczno-ekonomiczne niezależne od stylu życia, a mające na niego wpływ – strategia „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków”
⋄ zarobki i status społeczny
⋄ sieci wsparcia społecznego
⋄ edukacja
⋄ zatrudnienie i warunki pracy
⋄ środowisko fizyczne
⋄ biologia i wyposażenie genetyczne
⋄ zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie
⋄ prawidłowy rozwój w dzieciństwie
⋄ służba zdrowia

Mandala zdrowia
Mandala – doskonały kształt koła jest odbiciem naturalnego porządku; pochodzi ze starego języka hinduskiego i symbolizuje cały świat, Boga, człowieka, stworzenie.

Mandala Zdrowia to model ekosystemu człowieka opracowany po raz pierwszy we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto. Model ten powstał w oparciu o mandalę, figurą będącą symbolem wszechświata, zbudowaną na planie koła.
W modelu tym zakłada się wzajemne powiązania między kulturą a środowiskiem i ich jednoczesne oddziaływanie na człowieka pojmowanego jako jedność obejmująca wymiar fizyczny, intelektualny i duchowy. Najszerszymi kręgami są biosfera i kultura. Najbliższym kręgiem otaczającym człowieka jest rodzina, traktowana jako najważniejsza struktura pośrednicząca między jednostkami i instytucjami społecznymi, łagodząca i osłaniająca przed skutkami społeczności i kultury. Pozostałe determinanty zdrowia, takie jak: społeczność, system opieki nad chorym, styl życia, praca, biologia człowieka, środowisko fizyczne i psychospołeczne rozmieszczone są hierarchicznie na pozostałych kręgach. Mandala Zdrowia znakomicie ilustruje bogactwo uwarunkowań zdrowia i jest bardzo użyteczna dla celów edukacyjnych. Model ten jednoznacznie zwraca uwagę na ograniczone możliwości służby zdrowia, wskazując, iż system opieki zdrowotnej jest tylko jednym z wielu determinantów zdrowia.

Tęcza czynników (polityki) zdrowia Dahlgren, Whitehead, 1991
⋄ W centrum czynniki biologiczne (wiek, płeć, czynniki genetyczne)
⋄ Styl życia
⋄ Sieci wsparcia społecznego
⋄ Czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturowe, środowiskowe (warunki życia i pracy) – mieszkania, służby medyczne, woda i warunki sanitarne, bezrobocie, środowisko pracy, edukacja, rolnictwo i produkcja żywności.

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące:
⋄ Czynniki ryzyka – zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych niepożądanych (negatywnych) stanów.
⋄ Czynniki chroniące lub ochronne – właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka.
- równoważenie ryzyka – wpływają bezpośrednio na zachowanie człowieka.
- redukcja ryzyka – czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynniki ryzyka i zmniejszają ich wpływ na zachowanie tworząc rodzaj bufora lub tarczy ochronnej.

Zasoby (czynniki chroniące) sprzyjające procesowi pozytywnej adaptacji dzieci i młodzieży w sytuacjach zwiększonego ryzyka wg A. Masten, J.L. Powell (opracowanie K. Ostaszewski):

⋄ Zasoby indywidualne
a) zdolności poznawcze (wysokie IQ, zdolności uczenia się, zdolności werbalne, umiejętności planowania)
b) temperament (towarzyskość, zdolności planowania)
c) mechanizmy kontroli (radzenie sobie z negatywnymi emocjami, samokontrola impulsów)
d) optymizm i pogoda ducha
e) umiejętności społeczne (porozumiewanie się, nawiązywania i utrzymywania przyjaźni, rozwiązywania konfliktów)
f) pozytywny obraz siebie (wysoka samoocena, wiara w swoje możliwości, poczucie własnej skuteczności)
g) procesy motywacyjne (posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne)
⋄ Zasoby wynikające z relacji z osobami z najbliższego otoczenia:
a) relacje rodzice-dziecko (więź z rodzicami, wsparcie rodziców, zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców, zaangażowanie rodziców w szkolne sprawy dziecka)
b) konstruktywni rówieśnicy (akceptujące normy, z aspiracjami edukacyjnymi, prospołeczni)
c) dobrzy i kompetentni dorośli (oparcie w zaufanej osobie dorosłej, np. trenerze sportowym, księdzu, nauczycielu)
⋄ Zasoby środowiska lokalnego:
a) dobra szkoła (pozytywny klimat społeczny szkoły, wsparcie ze strony nauczycieli)
b) zaangażowanie w konstruktywną działalność (kluby młodzieżowe i sportowe, wspólnoty religijne, wolontariat)
c) przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo (dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej)

Do uwarunkowań zdrowia (determinants of health) ŚOZ zalicza:
⋄ korzystanie z praw i swobód obywatelskich
⋄ zatrudnienie
⋄ warunki pracy
⋄ warunki mieszkaniowe
⋄ kondycja psychofizyczna stosowana do płci i wieku
⋄ wykształcenie
⋄ zaopatrzenie w żywność i odpowiedni stan odżywienia
⋄ poczucie bezpieczeństwa
⋄ możliwość oszczędzania
⋄ komunikację i łączność z innymi ludźmi
⋄ możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki
⋄ dostępność odpowiedniej odzieży.