Wykład 3 19.03.2015

KONCEPCJA POCZUCIA KOHERENCJI W MODELU SALUTOGENETYCZNYM

Aaron Antonovsky
1923-1994

Aaron Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005.

Definicja poczucia koherencji
(sense of coherence SOC)
Poczucie koherencji jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ten ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
1) Bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter strukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny.
2) Dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce.
3) Wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.

Trzy podstawowe składniki poczucia koherencji:
1) Poczucie zrozumiałości (comprehensibility)
2) Poczucie zaradności (manageability) – sterowalność
3) Poczucie świadomości (meaningfulness)

Poczucie zrozumiałości
(comprehensibility)
Odnosi się do stopnia, w jakim człowiek spostrzega bodźce, z którymi się styka, napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, jako sensowne poznawczo, jako informacje uporządkowane, spójne, ustrukturowane i jasne, a nie jako szum – czyli informacje chaotycznie, nieuporządkowane, losowe, przypadkowe, niewytłumaczalne.

Poczucie zaradności
(manageability) sterowalności
Jest to stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostować wymogom, jakie stawiają bombardujące go bodźce.

Poczucie sensowności
(meaningfulness)
Sensowność wyraża stronę motywacyjną. Stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań, jakie niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania, jest czymś „mile widzianym”, a nie obciążeniem, którym człowiek wolałby się nie obarczać.

Zasoby odporności na stres
(stressresistance resources – SRR)
⋄ materialne
⋄ fizyczne (np. siła, zdrowie, atrakcyjność)
⋄ zasoby interpersonalne (np. samoocena, tożsamość, ego)
⋄ zasoby informacyjne i edukacyjne
⋄ zasoby kulturowe – zdaniem Antonovsky’ego kultura daje nam poczucie koherencji. Zasób jest zdefiniowany jako stopień trwałego poczucia pewności, że życie ma sens, nawet jeśli nie zawsze jest to oczywiste.

Model zachowania zasobów
Stephan Hobfoll 1988, 1989
⋄ stres jest reakcją na zagrażającą lub faktyczną utratę zasobów;
⋄ powstaje, gdy zainwestowane zasoby nie przynoszą zysku;


Model zachowania zasobów

1. Zasoby przedmiotowe – mają charakter fizyczny i często służą jako symbol statusu.
2. Warunki – cenione „stany posiadania”, mogą mieć wielką wartość lecz wymagają również ogromnego nakładu czasu, energii i innych zasobów, np. małżeństwo.
3. Właściwości osobiste – stałe cechy i umiejętności jednostki, np. poczucie panowania nad sytuacją, wysoka samoocena, pozytywne przekonania.
4. Źródła energii – czas, pieniądze, władza.

Koncepcja resilience
Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia (Anna Borucka, Krzysztof Ostaszewski)

Ta koncepcja wyjaśnia fenomen pozytywnej adaptacji dzieci i młodzieży narażonych na duże ryzyko, przeciwności losu i/lub zdarzenia traumatyczne. Koncepcja resilience akcentuje znaczenie czynników i mechanizmów chroniących w wieku rozwojowym. Z tych przyczyn może być bardzo użyteczna dla rozwijania programów profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży.
Koncepcja resilience koncentruje się na wyjaśnianiu fenomenu, jakim jest dobre funkcjonowanie niektórych jednostek mimo niekorzystnych warunków życia, przeciwności losu i/lub zdarzeń traumatycznych. W języku polskim nie ma jednego słowa, które w pełni oddawałoby znaczenie angielskiego terminu resilience. W dosłownym tłumaczeniu oznacza ono elastyczność, sprężystość, prężność, odporność, zdolność do regeneracji sił.

Emma Werner i jej zespół – badania na wyspie Kauai
Duże znaczenie dla propagowania idei resilience odegrały wieloletnie badania prospektywne nad rozwojem grupy 698 dzieci urodzonych w 1955 roku na hawajskiej wyspie Kauai prowadzone przez amerykańską psycholog Emmy Werner i jej zespół złożony z pediatrów, psychologów, psychiatrów i pracowników socjalnych. Około 1/3 dzieci z wyspy Kauai wyrastała w bardzo trudnych warunkach (bieda, alkoholizm lub inne problemy psychiczne rodziców). Ich rozwój i indywidualne losy obserwowane przez zespół E. Werner przez ponad 30 lat należą do klasyki badań nad pozytywną adaptacją.

Definicje resilience
⋄ definicje resilience odnoszą się przede wszystkim do okresu dzieciństwa, adolescencji i wczesnej dorosłości. Opisują one sprawne funkcjonowanie w tych okresach życiowych, posiadanie odpowiednich do wieku umiejętności i realizację zadań rozwojowych mimo wystąpienia przeciwności losu.

Definicje – w szerszym ujęciu
Resilience została zdefiniowana jako dynamiczny proces odzwierciedlający względnie dobre przystosowanie się jednostki mimo doświadczonych przez nią zagrożeń lub traumatycznych przeżyć. Proces ten obejmuje wzajemne oddziaływanie całego spektrum czynników ryzyka, podatności oraz czynników chroniących.
Resilience bywa także rozumiana jako proces rozwojowy, za pomocą którego dzieci nabywają umiejętności korzystania z wewnętrznych i zewnętrznych zasobów po to, by osiągnąć dobre przystosowanie (pozytywną adaptację) pomimo przeszłych lub obecnie występujących przeciwności losu.

Trzy grupy zjawisk należących do resilience:
⋄ funkcjonowanie znaczenie lepsze niż można by się było tego spodziewać na podstawie wiedzy o czynnikach ryzyka;
⋄ utrzymywanie się dobrego funkcjonowania mimo wystąpienia stresujących doświadczeń;
⋄ dochodzenie do zdrowia po przeżyciu traumatycznych wydarzeń.